ابوالحسن نورالدین علی بن محمد اشمونیاُشْمونی، ابوالحسن نورالدین علی بن محمد بن عیسی (۸۳۸ - ۹۱۷ یا ۹۱۸ق/۱۴۳۵-۱۵۱۱ یا ۱۵۱۲م)، فقیه، نحوی و مقری شافعی مذهب مصری است. فهرست مندرجات۱.۱ - قضاوت شهر دمیاط ۱.۲ - سال مرگ ۲ - آثار ۲.۱ - منهج السالک الی الفیة ابن مالک ۲.۲ - شرح بر الانوار لعمل الابرار ۲.۳ - نظم ایساغوجی ۲.۴ - شرح بخشی از تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصد ۲.۵ - نظم و شرح جمع‌الجوامع فی اصول الفقه ۲.۶ - نظم و شرح المجموع فی علم الفرائض ۲.۷ - الینبوع ۲.۸ - مجموع المسائل ۲.۹ - نظم و شرح منهاج الدین فی شعب الایمان ۲.۱۰ - نوشتاری در پاسخ به خرده گیریهای ابراهیم ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - معرفی اشمونیوی در ناحیه «قناطر السباع» زاده شد. در آغاز، چنانکه معمول آن زمان بود، قرآن و چند منظومه فقهی و ادبی را از برنمود و از حدود ۱۶ سالگی، در درس شیوخ زمان خود حاضر شد. [۱]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
او فقه ، اصول فقه ، کلام ، ادب ، فرائض (تقسیم ارث )، قرائات و حتی ذکر و تصوف را نزد مشاهیر زمان همچون بلقینی ، ابوبکر ابن محمد حصنی ، نورالدین عجمی و شمس‌الدین جزری فرا گرفت [۲]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۵، ص۲۱۹، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۳]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۴]
محمد غزی، الکواکب السائرة، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
[۵]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۴۹۱، قاهره، ۱۳۴۸ق.
تا خود از ۸۶۴ق به تعلیم جویندگان علم و معرفت همت گمارد و شهرتی یافت و شاگردانی به دور خود گرد آورد. [۶]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۷]
محمد غزی، الکواکب السائرة، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
۱.۱ - قضاوت شهر دمیاطاشمونی از حدود سال ۸۸۶ق/۱۴۸۱م، مدت ۳ سال، قضای شهر دمیاط را عهده‌دار گردید و از آن پس نیز تا آخر عمر سمت نیابت قضا داشت. [۸]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۹]
محمد ابن ایاس، بدائع الزهور، ج۴، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
او را به شیوایی بیان و پارسایی و پرهیزگاری ستوده‌اند. [۱۰]
عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الصغری، ج۱، ص۴۹، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۱.۲ - سال مرگدرباره سال مرگ اشمونی تاریخهای دیگری نیز یاد شده است. [۱۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۵۳.
[۱۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۹۶.
[۱۳]
محمد غزی، الکواکب السائرة، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
[۱۴]
عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۸، ص۱۶۵، بیروت، دارالفکر.
۲ - آثاراشمونی در نحو ، اصول فقه ، فقه ، منطق و کلام تألیفاتی پدید آورده است که عمدتاً شرح و تفصیل متنهای کهن‌تر بوده است. این آثار، برخی در قالب نظم (منظومه‌های تعلیمی) و برخی، نثر (شرح یا حاشیه)، صورت مکرر یافته است: ۲.۱ - منهج السالک الی الفیة ابن مالکمنهج السالک الی الفیة ابن مالک، که مفصل‌ترین شرح چاپ شده منظومه ابن مالک است. اشمونی در این اثر، با گزینش شیوه شرح مزجی ، هم اشعار مغلق الفیه را با بیانی منثور باز نموده، و هم به طور وافی به تبیین مقاصد آن پرداخته است. او با آگاهی از آراء شارحان پیش از خود، شرحی جامع و فراگیر فراهم آورده است و گه‌گاه درباره انتقاداتی که برخی از آنان بر اقوال ابن مالک وارد آورده‌اند، داوری می‌کند. علاوه بر این اشمونی به شواهد قرآنی و شعری فراوانی استشهاد کرده که متن سخت فشرده و گاه مبهم الفیه را روشنی می‌بخشد. این اثر که مهم‌ترین تألیف اشمونی قلمداد می‌شود، از همان آغاز، اعتنای دانشمندان را به خود جلب کرد و حواشی متعددی بر آن نگاشته شد که از آن میان می‌توان از حاشیه عالمانه محمد بن علی صبّان (د ۱۲۰۶ق/۱۷۹۱م) و حاشیه ابن‌سعیدتونسی (د ۱۱۹۹ق/۱۷۸۴م) موسوم به زواهر الکواکب لبواهر المواکب یاد کرد. [۱۵]
محمد صبان، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی، ج۱، ص۳، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه.
اما، چنانکه میان نحو شناسان رسم است، بر این حواشی نیز شروح و تفاصیل تازه‌تری نوشته شد که از آن میان می‌توان از تقریرات شیخ احمد رفاعی بر حاشیه صبان در نسخه چاپ بولاق و تقریرات اسماعیل حامدی بر همان حاشیه در نسخه چاپ الازهریه نام برد. این شرح بارها، به صورت مستقل یا به همراه یکی از حواشی آن، به چاپ رسیده است. آخرین چاپ در خور ذکر کتاب، متعلق به محمد محیی‌الدین عبدالحمید است که همراه با توضیحات او، مکرراً در مصر و لبنان منتشر شده است. ۲.۲ - شرح بر الانوار لعمل الابرارشرح بر الانوار لعمل الابرار اثر جمال الدین یوسف بن ابراهیم اردبیلی (د ۷۹۹ق/۱۳۹۷م)، در فقه شافعی . [۱۶]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۱۷]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۹۶.
[۱۸]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۳۹.
۲.۳ - نظم ایساغوجینظم ایساغوجی از تألیفات اثیرالدین مفضّل بن عمر ابهری (د ح ۷۰۰ق/۱۳۰۱م) که به کلیات خمس و دیگر مباحث علم منطق می‌پردازد. اشمونی این کتاب را نخست به نظم آورد [۱۹]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۲۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۰۸.
[۲۱]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۴۹۱، قاهره، ۱۳۴۸ق.
[۲۲]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۱۰.
و سپس منظومه خویش را شرح کرد. [۲۳]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
۲.۴ - شرح بخشی از تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصدشرح بخشی از تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصد ابن مالک (ه م) در علم نحو . [۲۴]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۲۵]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۴۹۱، قاهره، ۱۳۴۸ق.
۲.۵ - نظم و شرح جمع‌الجوامع فی اصول الفقهنظم و شرح جمع‌الجوامع فی اصول الفقه از تألیفات تاج‌الدین عبدالوهاب بن علی سبکی (د ۷۷۱ق/۱۳۶۹م). [۲۶]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۲۷]
محمد غزی، الکواکب السائرة، ج۱، ص۲۸۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م.
[۲۸]
عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، ج۸، ص۱۶۵، بیروت، دارالفکر.
[۲۹]
محمد شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۴۹۱، قاهره، ۱۳۴۸ق.
سخاوی گوید که خود تقریظی بر این منظومه اشمونی نگاشته است. [۳۰]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
بروکلمان از چاپ این منظومه با نام البدر اللامع فی نظم جمع الجوامع در ۱۳۳۲ق در قاهره خبر داده است. ۲.۶ - نظم و شرح المجموع فی علم الفرائضنظم و شرح المجموع فی علم الفرائض ، المجموع مسائلی است که توسط محمد بن شرف کلائی شافعی (د ۷۷۷ق/۱۳۷۵م) در یک مجموعه گردآوری شده است. [۳۱]
محمد سخاوی، الضوء اللامع، ج۶، ص۵، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
[۳۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۰۵.
۲.۷ - الینبوعالینبوع، در شرح المجموع فی فروغ الشافعیه تألیف حسین بن شعیب معروف به ابن سنجی (د ۴۳۰ق/۱۰۳۹م). [۳۳]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۰۶.
[۳۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۲۰۵۲.
[۳۵]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۳۹.
۲.۸ - مجموع المسائلمجموع المسائل، منتخبی است از مسائل فقهی مندرج در کتابهای مورد اعتماد مفتیان شافعی که ظاهراً توسط اشمونی گردآوری شده است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه اوقاف شهر موصل وجود دارد. [۳۶]
سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتب الاوقاف العامة فی الموصل، ج۸، ص۱۱۳، وزارت اوقاف، بغداد.
۲.۹ - نظم و شرح منهاج الدین فی شعب الایماننظم و شرح منهاج الدین فی شعب الایمان تألیف حسین ابن حسن حلیمی شافعی (د ۴۰۳ق/۱۰۱۲م) که مباحث عقاید و احکام فقه را شامل است [۳۷]
عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الصغری، ج۱، ص۴۹، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۳۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۸۷۲.
[۳۹]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۳۹.
[۴۰]
زرکلی، اعلام ، ج ۵، ص۱۰ .
۲.۱۰ - نوشتاری در پاسخ به خرده گیریهای ابراهیم به گزارش سخاوی ، اشمونی خرده گیریهای ابراهیم بن عمر بقاعی (د ۸۸۵ق/۱۴۸۰م) بر این قول غزالی: «لیس فی الامکان ابدع مماکان» را در نوشتاری پاسخ داده است. [۴۱]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۱۰.
با آنکه اشمونی از قریحه شعری برخوردار بوده است، از سروده‌های دیگر وی جز دو بیت که ابن ایاس نقل کرده است، [۴۲]
محمد ابن ایاس، بدائع الزهور، ج۴، ص۲۲۳، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
اثری در دست نیست.۳ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ایاس، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۲) عبدالحی ابن عماد، شذرات الذهب، بیروت، دارالفکر. (۳) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتب الاوقاف العامة فی الموصل، وزارت اوقاف، بغداد. (۴) بغدادی، هدیه. (۵) حاجی خلیفه، کشف. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) محمد سخاوی، الضوء اللامع، بیروت، دار مکتبة الحیاة. (۸) عبدالوهاب شعرانی، الطبقات الصغری، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۹) محمد شوکانی، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق. (۱۰) محمد صبان، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه. (۱۱) محمد غزی، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵م. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اشمونی»، ج۹، ص۳۵۷۷. |